پس از اینکه به صورت اجمالی با قرآن کریم آشنا شدیم و دریافتیم که این کلام را از آن جهت که «کلام الله» است، نباید با کلام سایر مخلوقات مقایسه، کرد، قصد دارم به شناخت جنبه‌ی دیگری از مراحل انس با قرآن بپردازم.
در ادامه نقش «قلب انسان» را در بهره‌مندی از قرآن کریم بررسی می کنیم.
خداوند متعال در آیه ۲۴ سوره محمد می‌فرماید:
أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها
آیا به آیات قرآن نمىاندیشند؟ یا [مگر] بر قلب‌هایشان قفل‌هایى نهاده شده است؟
در این آیه‌ی شریفه، به صورت کامل و روشن، ارتباط میان «بهره‌مندی از قرآن» و «قلب انسان» بیان شده است. طبق این آیه شریف، کلید تدبر در قرآن کریم، در قلب آدمی نهاده شده است.
قلب انسان چیست و کجاست؟
در اینجا قصد ندارم به توضیحی پیرامون ماهیت قلب انسان بپردازم چون معتقد هستم که هر کسی به خوبی معنای قلب را می‌داند. به این تعابیر دقت کنید: «قلبم به من میگه این کار رو نکن!»، «قرآن که خواندم گویی قلبم آروم شد.»، «احساس می‌کنم قساوت قلب پیدا کردم و قلبم تیره شده» و…
همه‌ی ما در طول زندگی خود این تعابیر را مکرر شنیده‌ایم و احتمالاً خودمان نیز بسیار به کار برده‌ایم. منظور ما از قلب در این بحث، دقیقاً همان چیزی است که در چنین تعابیری مورد اشاره قرار می‌گیرد. لذا به نظر می‌رسد چندان نیازی به تبیین معنای قلب نباشد بلکه در این بحث، فهم اجمالی از معنای قلب در حد همین تعابیر برای ما کافیست.
فهمیدیم که تدبر در قرآن، ارتباط تنگاتنگی با قلب دارد، اما آیا هر قلبی می‌تواند ظرف پذیرش معارف قرآنی باشد؟ آیا نباید قلب انسان، صاف و پاک باشد؟
بدون تردید شما هم با من هم عقیده‌اید که تنها قلوبی می‌توانند از قرآن بهره‌مند باشند، که آمادگی دریافت انوار الهی را داشته باشند، هر اندازه که پاکی آن قلب بیشتر باشد، بهره‌مندی بیشتری از قرآن خواهد داشت.
سؤالی که پیش می‌آید این است که:
چگونه قلب خود را آماده کنیم؟
یکی از اصلی‌ترین راه‌های آماده‌سازی قلب، رعایت آداب تلاوت است. برای روشن‌تر شدن، نیاز به بیان نکته‌ای کوتاه داریم: در هر اجتماع انسانی، با توجه به محیط و فرهنگ و قوانین موجود در آن، آدابی وضع می‌شود، که این آداب ممکن است بسته به مناطق جغرافیایی گوناگون، متفاوت نیز باشد. مثلاً «احوال‌پرسی» در جوامع مختلف متفاوت است؛ برخی با تکان دادن سر، برخی با دست دادن، حتی برخی با به هم نزدیک کردن صورت‌ها. این آداب، وضع شده‌اند تا ارتباط میان انسان‌ها بهتر صورت گیرد اما در ماورای آن‌ها هیچ حقیقتی وجود ندارد و اصطلاحاً «اعتباری» هستند. اینکه ما با دیدن یکدیگر، سر خود را پایین بیاوریم، تفاوتی ندارد با اینکه سر خود را بالا ببریم اما از آنجا که سر پایین آوردن، میان مردم رایج است و دارای معناست، لذا کسی سرش را بالا نمی‌آورد. در مورد سایر آداب انسانی نیز چنین قضیه‌ای صادق است.
اما در مقابل آدابی وجود دارند که صرفاً اعتباری محض نیستند بلکه در پسِ آن‌ها حقیقتی نهفته است. مانند آدابی که شاگرد در برابر استاد خود باید رعایت کند، یا آداب اسلامی غذا خوردن.
خداوند متعال برای ما انسان‌ها، در مواجهه‌ی با قرآن کریم نیز آدابی قرار داده است. این آداب همچون آداب اجتماعی ما انسان‌ها که خودمان برای خودمان وضع کرده‌ایم، نیست بلکه حقیقتاً باعث افزایش بهره‌مندی ما از قرآن کریم می‌شوند. این آداب غالباً با قلب انسان‌ها در ارتباط هستند به طوری که هر کدام از آن‌ها به نوعی باعث آمادگی بهتر قلب و روح انسان می‌شوند.
در ادامه به برخی از این آداب اشاره می‌کنیم:
۱ـ طهارت
منظورمان از طهارت این است که اگر غسل واجب بر گردنمان است آن را انجام دهیم و همچنین برای خواندن قرآن، وضو هم بگیریم.
باید بدانیم که طهارت با تمیز بودن کاملاً متفاوت است. تمیز بودن خیلی خوب است اما باعث نمی‌شود که ما رعایت ادب طهارت را کرده باشیم. وضو گرفتن باعث پاکی روح انسان می‌شود. خداند متعال در عالم تکوین اینگونه قرار داده است که وضو گرفتن (به همان شکلی که در رساله‌های عملیه نوشته شده است) باعث پاکی قلب شود. و از این جهت آمادگی بهره‌مندی آن را از تلاوت قرآن بالا می‌برد.
۲ـ خالی کردن قلب
فردی که به سمت خواندن قرآن می‌رود باید خودش را در مقابل خداوند متعال ببیند. او باید حواس خودش را از دنیا به سمت خداوند متعال برگرداند. باید درونش را آرام کند. نباید اینگونه باشد که دائماً حواسمان به اطرافمان باشد.
یک راهکار عملی برای رسیدن به این مرتبه، این است که در ابتدا، بازه‌های قرآن خواندنمان را کوتاه قرار دهیم، تا در همان مدت کوتاه بتوانیم مشغولیت‌های قلبمان را آزاد کنیم. کم کم با مرور زمان و تمرین، می‌توانیم در مدت بیشتری، قلبمان را از اشتغالات آزاد کنیم. مثلا در ابتدای امر، تنها ۵ دقیقه قرآن بخوانیم؛ حتی اگر به همین میزان هم نتوانستیم قلبمان را آزاد نگه داریم، یک دقیقه هم کافیست!
باید بدانیم که برای دریافت معارف قرآن کریم، زمان مطرح نیست؛ این خداوند است که قلب‌های ما را در کمتر از یک ثانیه مالامال از معرفت خویش می‌کند؛ پس نگران کمی وقت نباشیم. سعی کنیم زمانی هرچند بسیار اندک را مختص قرآن قرار دهیم و به مرور، این زمان را افزایش دهیم.
۳ـ حواسمان به آخر سوره نباشد.
معصومین علیهم السلام به ما آموزش داده‌اند که در هنگام تلاوت قرآن، حواسمان به این نباشد که حتماً به آخر سوره برسیم. [وسائل الشیعه، ج۶، ص۲۰۷] ما باید تلاوتی آزاد از قیدهای «حجم تلاوت» و «زمان تلاوت» داشته باشیم. باید بدانیم در مقابل «کلام الله» قرار گرفته‌ایم و بهره‌مندی از این حضور نیازمند اتمام سوره نیست.
۴ـ رو به قبله باشیم.
رو به قبله بودن در آداب اسلامی، امر مورد توجهی است. اهمیت این امر تا بدین جاست که از امام صادق علیه السلام نقل شده است که ایشان فرمودند: «پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اکثر اوقات رو به قبله می‌نشستند.» همچنین در روایت دیگری آمده است که بهترین جای نشستن، جایی است که رو به قبله باشد. [وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۰۹]
۵ـ ذکر استعاذه قبل از شروع تلاوت
یکی دیگر از آداب تلاوت قرآن این است که قبل از آن، با ذکری خاص به خداوند متعال پناه ببریم. در برخی روایت آمده است که اینگونه بگوییم:
أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم. [وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۹۷]
۶ـ آرام و زیبا
از دیگر آداب تلاوت قرآن، ترتیل خواندن آن است، امام صادق علیه السلام فرموده‌اند که معنای با ترتیل خواندن این است که با مکث (آرام) و صوت زیبا قرآن را بخوانیم.
۷ـ …
معصومین آداب دیگری نیز برای قرائت قرآن به ما تعلیم داده‌اند که برای جلوگیری از طولانی شدن بحث، از ذکر آنان خودداری می‌کنیم. (در صورت علاقه‌مندی می‌توانید رجوع کنید به جلد دوازدهم از کتاب شریف وسائل الشیعه)
